Schaap als delicatesse redt schaapskudde niet

“Schaap als delicatesse moet kudde en herder redden”, kopte Trouw deze week. Helaas is dat een iets te simpele weergave van de werkelijkheid. Van de vleesproductie alleen kan een herder niet leven. Hij zal hoe dan ook betaald moeten worden voor de maatschappelijke diensten die hij levert, zoals natuur- en landschapsbeheer, het beheer van de genen van oude huisdierrassen en het nieuw leven inblazen van historische landbouwmethoden.

Door Martin Woestenburg, praktijknetwerk Daarom eten we schaap (www.daarometenweschaap.nl), en Herbert Diemont, Alterra. In verkorte vorm gepubliceerd in Trouw van 31 mei 2012.

De kwestie rond het natuur- en landschapsbeheer met gescheperde schaapskudden draait niet zozeer om het betalen van de schapen of het produceren van vlees, maar om het betalen van de professionele herder die ecologische en landbouwkundige kennis combineert. Juist dankzij de inzet van die kennis en ervaring kan het natuur- en landschapsbeheer ecologisch effectief zijn. Juist vanwege die persoonlijke inzet van schaapherders vormen schaapskuddes zo’n mooi integraal geheel van een onderneming die met publieke en private middelen werkt aan maatschappelijke doelen als natuurbeheer, cultuurhistorie, recreatie, agrobiodiversiteit, enzovoorts.

Er zijn in Europa schapenhouders die leven van de vleesproductie van kuddes die in de natuur grazen, maar die hoeden die kuddes niet en laten hun schapen vrij loslopen in grote gebieden waar geen mens komt. Dat is in Nederland niet haalbaar en niet wenselijk. Er zijn namelijk nauwelijks gebieden waar duizenden schapen vrij kunnen rondlopen. Ook is natuurbeheer met schaapskuddes in Nederland vooral effectief als er gericht gewerkt wordt, gehoed door de herder. Dan valt te voorkomen dat er zeldzame of bedreigde soorten verdwijnen, en worden de juiste planten verwijderd.

Onderzoekers en schapenhouders hebben uitgerekend dat schaapherders maximaal dertig procent van hun omzet kunnen halen uit de productie van vlees en andere producten, zoals huiden, wol, enzovoorts. Herders zeggen wel eens dat ze met het vlees meestal de overwintering van de kuddes in de stal en op de wei kunnen bekostigen. Voor de rest van hun inkomen zijn schaapherders dus afhankelijk van andere bronnen.

Er zijn vele redenen om de schaapherder te betalen. De schaapsherder heeft het oudste beroep ter wereld, al wordt dat door sommigen betwijfeld. Hij heeft fundamentele kennis en kunde over natuurbeheer met schapen en oude agrarische systemen. Hij werkt aan de genetische aanleg van schapenrassen die kunnen werken op schrale gronden, en doet aan in situ conservering van genetisch materiaal dat bijvoorbeeld in de varkenshouderij al is verdwenen. Daar waar andere boeren nu geld krijgen om diervriendelijker en extensiever te werken, minder antibiotica te gebruiken, de natuur te beheren, het contact met de burger op te zoeken en een eerlijk en lekker stukje voedsel te produceren met een zo klein mogelijke ecologische voetprint, doen schaapherders dit al niet lang en nog veel meer?

Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) van de Europese Unie speelt een belangrijke rol bij de financiering van de extensieve veehouderij. De rol van de extensieve veehouderij staat onder druk door verminderde inkomsten. Daarnaast ontstaat er onzekerheid over de inkomenstoeslagen. Die zijn niet langer gekoppeld aan de landbouwproductie maar aan de vergroening van het boerenbedrijf, dus aan het aantal hectare dat een boer verantwoord verzorgt.Hier dreigen de pastorale herders zonder grond buiten de boot te vallen.

Toch liggen er kansen, omdat er in de toekomst in Europa enerzijds steeds minder grond nodig is voor intensieve landbouw en anderzijds extensieve begrazing nodig is voor het Europese netwerk voor natuurgebieden Natura 2000. Die extensieve begrazing kan naar verwachting bijdragen aan de vergroening van het GLB en Natura 2000, maar kan wellicht ook een beheersalternatief vormen voor een toenemend areaal waar intensieve landbouw onrendabel wordt of al is. Voor de Nederlandse situatie maken berekeningen duidelijk dat een bedrag van 250 euro per hectare nodig is om in de extensieve schapenhouderij een redelijk inkomen te kunnen realiseren. In de voordracht worden ook de effecten van verschillende niveaus van arbeidskosten elders in Europa besproken. Bedenk daarbij dat alle extensief te begrazen grond in Europa substantieel kan voorzien in de Europese vleesproductie.

In Nederland is om begrijpelijke redenen in het verleden een scheiding aangebracht tussen landbouw en natuur, maar elders in Europa is heide en schraalgrasland nog steeds in gebruik als landbouwgrond. Het lijkt zinnig na te denken of het niet tijd wordt om die natuurgronden ook weer als landbouwgrond aan te merken, dat wil zeggen tot een integratie van natuur en (extensieve) landbouw te komen. Dat kan mee helpen om de kosten van het beheer van dit soort half-natuurlijke landschappen voor de provincie omlaag te brengen, en te komen tot een duurzamer manier van financieren van extensieve vormen van landbouw. Ook kan begrazing met gescheperde schaapskudden een goedkoop alternatief zijn voor het plaggen van vergraste heidevelden en daarmee een belangrijke bijdrage gaan leveren aan de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) van de Nederlandse overheid.

Ook liggen er mogelijkheden voor private financiering. In het Duitse Nedersaksen wordt een schaapskudde gefinancierd door de wereldwijde leverancier van aandrijf- en chassistechnologie ZF. Dit bedrijf investeert in stallen en ontvangstruimtes, en zorgt dat de schaapherder alternatieve inkomsten kan genereren met catering en een café. Hiervoor in de plaats krijgt ZF een prachtige ontvangstruimte voor internationale gasten, en de uitstraling van een maatschappelijk verantwoord bedrijf.

Een middel om de private en publieke financiering op een slimme manier te koppelen is het streekfonds en de streekrekening. Hierbij stallen overheden en bedrijven geld op een streekrekening, zonder enige restricties en met behoud van rente en opnamecapaciteit. De bank krijgt daardoor nieuwe klanten, en betaalt daarvoor een percentage op de rente aan het streekfonds. Op Texel is onlangs een streekfonds opgezet voor de financiering van de begrazing van de Hoge Berg met schapen.

Het is dus zeker niet onmogelijk om de begrazing met schaapskuddes te financieren, maar het is ook niet makkelijk. Er is alleen een politieke en maatschappelijke wil nodig om het besef dat schaapskuddes belangrijk zijn voor de natuur en de cultuur van een regio om te zetten in actie om daarvoor financiering mogelijk te maken. Zo vormen alle kleine beetjes van alle mensen samen een duurzaam inkomen voor de schaapherder. Daarover willen we graag met politiek en bedrijfsleven praten op het symposium dat Daarom eten we schaap en Alterra organiseren op 1 juni op het provinciehuis dat de provincie Gelderland ruimhartig ter beschikking heeft gesteld. Meepraten kan.

NB: Overigens is niet de provincie Gelderland aan het onderzoeken hoe schapenvlees ingezet kan worden om het maatschappelijke werk van schaapskuddes te vermarkten, zoals in het artikel in Trouw stond, maar het praktijknetwerk Daarom eten we schaap (www.daarometenweschaap.nl).